Λεξικό θεματικό της λαογραφίας -- χτένισμα - καλλωπισμός

 

 

Λεξικό θεματικό της λαογραφίας

14. χτένισμα - καλλωπισμός

 

Δημήτρης Λιθοξόου

 

 

Για εισαγωγικά και επιμέρους βλ.

Πελοπόννησος: Ρωμαίικα του Μοριά ή διαλεκτικά της Πελοποννήσου

Ρούμελη: Η ρωμαίικη γλώσσα μεταξύ Κορινθιακού και Καστοριάς

Κρήτη: Κρητική Διάλεκτος ή Ρωμαίικα της Κρήτης

Κύπρος: Κυπριακή Διάλεκτος ή Ρωμαίικα της Κύπρου

Ιόνιο: Η ρωμαίικη γλώσσα στα νησιά του Ιονίου

 

 

αλογοουρά || Ιόνιο: η αλογοουρά [Σκινέας].

άξιφος / γκρι σκόνη για φτιασίδι προσώπου || Ρούμελη: ου άξιφους [Αγία Παρασκευή].

αρτσέντο / χλωριούχος υφυδράργυρος (για φτιασίδωμα) || Ρούμελη: του αρτσέντου [Γουριά].

βροχός / νήμα που έδεναν το κουρλί (την πλεξούδα) || Κρήτη: ο βροχός [Άγιος Γεώργιος, Σέλλες].

γιαρίνι / χτένισμα με τις πλεξούδες γύρω στο κεφάλι || Κρήτη: το γιαρίνι [Μάρθα].

καγιούρι / πλατιά μεταξωτή κορδέλα για τα μαλλιά || Ιόνιο: το καγιούρι [Αρμενάδες, Κέρκυρα, Πάγοι, Σκριπερό].

καπέτες / τρόπος χτενίσματος || Πελοπόννησος: οι καπέτες [Αλποχώρι, Σκεπαστό] || Ιόνιο: οι καπέτες [Άγιος Δημήτριος, Ζάκυνθος, Κέρκυρα] || Ρούμελη: οι καπέτες [Πάργα] | οι καπέτις [Γουριά, Γραμματικού, Μελισσουργοί, Χουλιαράδες].

καραμπογιά || Ιόνιο: η καραμπογιά [Γάιος] || Ρούμελη: η καραμπογιά [Δολό, Πάργα] | η καραμπουγιά [Μεσούντα] | η καραμπουϊά [Ραψάνη, Σταγιάδες].

κατσούλι / ο τρόπος που σκέπαζαν τα μαλλιά με τη μπόλια || Ιόνιο: το κατσούλι [Πάγοι].

κινά / κόκκινη φυτική βαφή για φτιασίδομα ή κίνιασμα || Πελοπόννησος: το κινά [Καρυά, Σκεπαστό] || Ρούμελη: ο κουνάς [Μέγαρα] | ο κνας [Μέγαρα] | ο ακουνάς [Ωραιόκαστρο] | ο ακνάς [Γουριά] | ακνά [Αγιά, Δράκεια, Μικρό Βουνό] | η ίκνα [Γέρμας, Έλατος, Σιάτιστα] | η οκνά [Πάργα] | η όκνα [Ραψάνη] | η ουκνά [Χρυσή].

κοκκινάδι || Πελοπόννησος: το κοκκινάδι [Αμπελιώνα, Αρχαία Φενεός, Βαλύρα, Βρέσθενα, Δολιανά, Κανδήλα, Κέρτεζη, Ρούτσι] || Ιόνιο: το κοκκινάδι [Άγιος Δημήτριος, Ζάκυνθος, Καλιπάδο, Μαχαιράδο, Σκινέας] | το βαρζί (από αιματόξυλο) [Κέρκυρα] || Ρούμελη: το κοκκινάδι [Μέγαρα] | του κουκινάδ [Γέρμας, Μασχολούρι, Πρέβεζα, Σιάτιστα] || Κρήτη: το κοκκινάδι [Παλαιοχώρα, Σάσαλος].

κόκορος / είδος χτενίσματος με κοτσίδες, μέρτζα και κορδέλες || Ιόνιο: ο κόκορος [Νησάκι, Πάγοι].

κολόνια || Πελοπόννησος: η κολόνια [Δολιανά, Προάστιο, Στεμνίτσα] || Ιόνιο: η κολόνια [Άγιος Δημήτριος, Ληξούρι, Ζάκυνθος] || Ρούμελη: η κουλόνια [Γουριά, Γραμματικού, Μακρινή, Πρέβεζα, Σιάτιστα, Τιθορέα, Χρυσοβίτσα] | η μυρουδιά [Μακρινή] | το πατσουλί [Πάργα] || Κρήτη: η κολόνια [Λαμπιώτες] || Κύπρος: η κολόνια [Νέο Χωριό].

κοτσίδα || Πελοπόννησος: η κοτσίδα [Άγιος Δημήτριος, Αρχαία Φενεός, Γυμνό, Δολιανά, Καρυά, Λυγουριό, Μαγούλα, Προάστιο, Ροζενά, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα] | η κουτσίδα [Ελληνίτσα] || Ιόνιο: η κοτσίδα [Άγιος Δημήτριος, Ασπρογερακάτα, Δρυμώνας, Ζάκυνθος, Κατούνα, Κοιλιωμένος, Πάγοι, Σκινέας, Φισκάρδο] | η κοτσινίδα [Γάιος] | το κοτσίδι [Ζάκυνθος, Ληξούρι] || Ρούμελη: η κοτσίδα [Άγιος Λουκάς, Θαρούνια, Μέγαρα, Τσαμαντάς, Ωραιόκαστρο] | η κουσίδα [Αγία Ευθυμία, Κουμαρίτσι, Λιλαία, Μακρινή] | η κουτσίδα [Άγιος, Αμφίκλεια, Βράχα, Γουριά, Γραμματικού, Δαύλεια, Δομνίστα, Δράκεια, Καρίτσα, Μεσούντα, Πλατύστομο, Πρέβεζα, Τιθορέα] | η κουτσιάνα [Μικρό Βουνό] | η κουσιά [Αγιά, Ραψάνη] | η κουσιάνα [Μασχολούρι, Στυλίδα] | η κόσα [Γέρμας, Δραμεσιοί, Έλατος, Κουμαρίτσι, Μελισσουργοί, Μηλίνα, Σταγιάδες, Σταυροδρόμι, Τσαμαντάς, Χουλιαράδες, Χρυσή, Ωραιόκαστρο] | η κόσια [Πάργα] | οι κουσές [Κιλελέρ] | η κλόσα [Αγία Παρασκευή] || Κρήτη: το κουρλί [Ανατολή, Βραχάσι] | οι κούρλες [Βώροι] || Κύπρος: ο βρούλλος [Μουτουλλάς, Πάνω Λεύκαρα] | το βρουλλίν [Άγιος Νικόλαος*] | τα βρουλλιά [Άγιος Νικόλαος*, Έμπα, Μουτουλλάς, Ψεματισμένος].

κότσος || Πελοπόννησος: ο κότσος [Αγία Άννα, Άγιος Δημήτριος, Αλποχώρι, Αμπελιώνα, Αρχαία Φενεός, Βαλύρα, Βρέσθενα, Λεβίδι, Μαγούλα, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα] || Ιόνιο: ο κότσος [Άγιος Δημήτριος, Ζάκυνθος, Κοιλιωμένος, Ληξούρι, Μαχαιράδο, Μονοπολάτα, Σκινέας, Φισκάρδο] | η κότσα [Γάιος] | ο κότζος [Κέρκυρα] || Ρούμελη: ο κότσος [Δελβινάκι, Πάργα] | ου κότσους [Γουριά, Γραμματικού, Μακρινή, Μεσούντα, Χρυσοβίτσα] | ι κότσους [Αγιά] | ου κούκους [Σιάτιστα] || Κρήτη: ο κότσος [Βώροι, Σάσαλος, Σιρίλι, Τύλισος] || Κύπρος: ο κότσος [Πάνω Λεύκαρα].

λούσο || Πελοπόννησος: το λούσο [Αλποχώρι, Προάστιο, Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός] | το λούσιο [Κρέστενα] || Ιόνιο: το λούσο [Ζάκυνθος, Κέρκυρα] || Ρούμελη: του λούσου [Σιάτιστα] || Κρήτη: το λούσο [Παλαιοχώρα, Τύλισος] || Κύπρος: το λούσον [Μουτουλλάς].

μαλλιοβάσταγο / βαστάι (σπάγκος από αποχτενίδια) || Κρήτη: το μαλλιοβάσταγο [Ανατολή].

μαλλούρα || Ιόνιο: η μαλλούρα [Ζάκυνθος] | η μαλλικούρα [Γάιος] | η μαλλούκλα [Κέρκυρα] || Κύπρος: η μαλλούρα [Μουτουλλάς].

μαντέκα / αλοιφή για το μουστάκι || Ιόνιο: η μαντέκα [Γάιος, Ζάκυνθος] || Ρούμελη: η μαντέκα [Πάργα, Χουλιαράδες].

μέρτζα / άσπρη βαμβακερή ταινία με φούντες, που την έπλεκαν με τις κοτσίδες || Ιόνιο: η μέρτζα [Πάγοι].

μοσχοσάπουνο || Ιόνιο: το μοσκοσάπουνο [Ζάκυνθος] || Ρούμελη: το μοσχοσάπουνο [Ωραιόκαστρο] | του μουσχουσάπνου [Χρυσοβίτσα].

μπομπός / είδος γυναικείου χτενίσματος || Κρήτη: ο μπομπός [Βραχάσι] | ο μποπός [Σάσαλος] | το μπομπό [Βώροι, Κελλάρια] | το ποπό [Παλαιοχώρα].

μπούντρα / η πούδρα || Πελοπόννησος: η μπλούτρα [Αλποχώρι] || Ιόνιο: η πούντρα [Άγιος Δημήτριος, Ζάκυνθος] | η μπούτρα [Ζάκυνθος, Καλιπάδο, Μαχαιράδο] | η μπλούτρα [Βαθύ] | η μπλούδρα [Βαθύ] | η πόλβερη [Γάιος, Κέρκυρα] | η πόρβερη [Γάιος] | η πούλβερη [Ληξούρι, Φισκάρδο] | η πόλβερ [Ασπρογερακάτα] | η πούλμπερη [Σκινέας] || Ρούμελη: η μπούντρα [Ραψάνη] | η μπλούμτρα [Γουριά] || Κρήτη: η μπούντρα [Βουλγάρω, Παλαιοχώρα, Σάσαλος] | η πούντρα [Λαμπιώτες] || Κύπρος: η πούτρα [Νέο Χωριό].

μυρουδικά / αρώματα || Πελοπόννησος: οι μυρουδιές [Βρέσθενα] || Ιόνιο: τα μυρουδικά [Ληξούρι] | οι μυρωδιές [Ερεικούσα] || Ρούμελη: τα μυρουδικά [Δολό] || Κρήτη: η μυρωδιά [Σάσαλος] || Κύπρος: οι μυρωθκιές [Μουτουλλάς] | οι μυρωδκιές [Λάπηθος*].

ντουβαλέτα / γιορτινό δέσιμο μαντίλας || Ρούμελη: η ντουβαλέτα [Μηλίνα].

ξενομάλλια / εξτένσιον || Ιόνιο: τα ντουνάρια [Κατούνα] || Ρούμελη: τα ξινουμάλλια [Μελισσουργοί].

ξυραφικά || Ρούμελη: τα ξουραφκά [Χρυσοβίτσα].

ξύρισμα || Πελοπόννησος: το ξύρισμα [Αγία Άννα] || Ιόνιο: το ξύρισμα [Γάιος, Ληξούρι] || Ρούμελη: του ξούρισμα [Θαρούνια, Πρέβεζα] | του ξύρσμα [Βράχα, Δράκεια, Δομνίστα, Χρυσοβίτσα] | του ξιούρσμα [Δραμεσιοί] | του ξουρ [Σταγιάδες] || Κύπρος: το ξούρισμαν [Βάσα Κοιλανίου, Πάνω Λεύκαρα].

περούκα || Πελοπόννησος: η μπερούκα [Καρυά] || Ιόνιο: η περούκα [Ζάκυνθος] | η μπερούκα [Ζάκυνθος] | το μπομπάρι [Κοιλιωμένος] || Ρούμελη: η πιρούκλια [Σταγιάδες].

περούκα / χτένισμα με δυο πλεξίδες || Πελοπόννησος: η περούκα [Κανδήλα].

πλεξίδα / μαλλιών || Πελοπόννησος: η πλεξίδα [Αγία Άννα, Άγιος Δημήτριος, Αγρίδι, Αμπελιώνα, Βαλύρα, Βεργαδαίικα, Βρέσθενα, Δολιανά, Δροσοπηγή, Ελάτη, Ελληνίτσα, Κανδήλα, Καρυά, Λεβίδι, Μάλη, Μελιγού, Μυγδαλιά, Πάκια, Παραδείσια, Πηγαδάκια, Πιάνα, Ροεινό, Ρούτσι, Στεμνίτσα, Τσέρια] | η πλεξούδα [Καστρί, Λεβίδι, Στεμνίτσα] | α πλεξίδα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός] || Ιόνιο: η πλεξίδα [Ζάκυνθος, Ληξούρι, Μονοπολάτα, Σκινέας] | η πλεξούδα [Ληξούρι, Νησάκι] | η βροχίδα [Δρυμώνας] || Ρούμελη: η πλεξούδα [Άγιος Λουκάς, Θαρούνια, Μέγαρα] | η πλιξίδα [Άγιος Νικόλαος, Γουριά, Έλατος, Χρυσοβίτσα] | η πλιξούδα [Άγιος, Γέρμας, Κιλελέρ, Πλατύστομο, Φαρκαδόνα] | η πλέχτρα [Γέρμας] | τα πλιξούδια [Φαρκαδόνα] || Κρήτη: η πλεξίδα [Σιρίλι] | η πλεξούδα [Βουλγάρω, Βρύσες, Βώροι, Κελλάρια, Λαμπιώτες, Παλαιοχώρα, Σάσαλος] | το κουρλί [Άγιος Βασίλειος, Άγιος Γεώργιος, Μάρθα, Μιαμού, Σέλλες, Τύλισος] | το κρουλί [Ανώγεια] | το κουρλάκι [Βραχάσι] | η σουράδα [Σάσαλος] || Κύπρος: το βρουλλίν [Καραβάς*].

πλεχτήρι / κορδόνι για τις κοτσίδες || Πελοπόννησος: το πλεχτήρι [Ρούτσι, Στεμνίτσα] | το πλεξίδι [Κανδήλα].

σαφράνι / κίτρινο χρώμα που βγαίνει από το φυτό κρόκος - για φτιασίδωμα || Ρούμελη: τα σαφράνι [Δολό] | η γίκνα [Αγία Παρασκευή].

σουλιμάς / κοκκινάδι για το πρόσωπο || Πελοπόννησος: ο σουλιμάς [Βαλύρα, Μάλη] | ο σουλμάς [Στεμνίτσα] || Ιόνιο: ο σουλιμάς [Ζάκυνθος].

σταβοχωρίστρα / στην άκρη των μαλλιών || Ρούμελη: η στραβουχουρίστρα [Γουριά].

τζουλούφριγια / από γυναικεία μαλλιά || Ρούμελη: τα τζουλούφριγια [Ωραιόκαστρο].

τσαμπάς / αντρικό χτένισμα με τα μαλλιά μπροστά στο ένα φρύδι || Ρούμελη: ου τσαμπάς [Χουλιαράδες] | ου τσιαμπάς [Καρίτσα].

τσατσάρα (ALE) || Πελοπόννησος: η τσατσάρα [Άγιος Δημήτριος, Αλποχώρι, Βρέσθενα, Γυμνό, Δολιανά, Δροσοπηγή, Κανδήλα, Καρυά, Κρέστενα, Μυγδαλιά, Πιάνα, Προάστιο, Στεμνίτσα] | η χτένα [Λεχαινά] | α τσιτσάρα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός] || Ιόνιο: η τσατσάρα [Γάιος, Αρμενάδες, Ζάκυνθος] | η τσάτσαρ [Δρυμώνας] | η χτένα [Ζάκυνθος] | το τσάτσαρο [Γάιος] | η ταρταρούγα [Ζάκυνθος] | το πετενί [Ζάκυνθος] || Ρούμελη: η τσατσάρα [Αγία Ευθυμία, Άγιος Λουκάς, Άγιος Νικόλαος, Θαρούνια, Μακρινή, Μέγαρα, Μεσούντα, Στυλίδα, Τιθορέα, Χρυσοβίτσα] | η χτένα [Μακρινή] | το χτένι [Ωραιόκαστρο] | του χτεν [Μακρινή, Στυλίδα] | ο αδιολόγος [Μέγαρα] | ο αριολόγος [Μέγαρα].

τσιμπιδάκι / για τα φρύδια || Ιόνιο: το τσιμπίδι [Αρμενάδες] || Ρούμελη: του τσιμπιδάκ [Άγιος, Γραμματικού] | του τσιμπδάκ [Μακρινή] | του τσιμπίδ [Μηλίνα].

τσουλούφι || Πελοπόννησος: το τσουλούφι [Αμπελιώνα] || Ιόνιο: το τσουλούφι [Ζάκυνθος] | το τσουρούφλι [Ληξούρι] | το τσουλί [Νησάκι] | το φλοκί [Βαθύ] | η αλάδα [Γάιος] || Ρούμελη: του τσουλούφ [Γέρμας] | του τσλουφ [Έλατος] || Κρήτη: το σκουλί [Ανώγεια, Θεοδώρα].

τσουρούφλια / μπούκλες μαλλιών, μία σε κάθε κρόταφο || Ιόνιο: τα τσουρούφλια [Δρυμώνας] | τα τσιρούφλια [Ασπρογερακάτα].

φαβορίτα || Ιόνιο: η μπαρμπέτα [Ζάκυνθος, Κέρκυρα].

φιλέδες || Πελοπόννησος: οι φιλέδες [Αγία Άννα].

φουρκέτα / μαλλιών || Πελοπόννησος: η φουρκέτα [Άγιος Δημήτριος, Λυγουριό, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα] | η φουρκαδέλα [Αλποχώρι] || Ιόνιο: η φουρκέτα [Ζάκυνθος] | η φουρκαδέλα [Άγιος Δημήτριος, Ζάκυνθος, Ληξούρι] | η φουρκατέλα [Γάιος, Κατούνα] || Ρούμελη: η φουρκέτα [Βράχα, Γραμματικού, Καρίτσα, Τιθορέα] | η φουρκέτσα [Σιάτιστα] | η καρφουδέλα [Γουριά] || Κρήτη: η φουρκέτα [Τύλισος] || Κύπρος: η φουρκέττα [Μουτουλλάς].

φτιασίδια || Πελοπόννησος: τα φτιασίδια [Αμπελιώνα, Βρέσθενα, Κανδήλα, Λεβίδι, Μάλη, Μελιγού, Πάκια, Τσέρια] | τα φκιασίδια [Αλποχώρι, Ελληνίτσα, Καρυά, Σκεπαστό] || Ιόνιο: τα φτιασίδια [Ζάκυνθος, Μαχαιράδο, Σκινέας] | τα φκιασίδια [Ασπρογερακάτα, Βαθύ, Γάιος] || Ρούμελη: τα φτιασίδια [Δελβινάκι, Κουμαρίτσι, Πάργα, Πηγή, Χουλιαράδες] | τα φκιασίδια [Αγιά, Αγία Παρασκευή, Γέρμας, Γουριά, Γραμματικού, Δραμεσιοί, Έλατος, Κιλελέρ, Σιάτιστα, Σταγιάδες, Σταυροδρόμι, Χρυσή] | τα θκιασίδια [Κανάλια] || Κρήτη: τα φθιασίδια [Βουλγάρω].

χαλάουα || Ρούμελη: ου αγδάς [Πρέβεζα].

χόλλιασμαν / βάψιμα βλαφάρων με μαύρη βαφή || Κύπρος: το χιόλλιασμαν [Πάνω Λεύκαρα].

χτένισμα || Πελοπόννησος: το χτένισμα [Αμπελιώνα, Γυμνό, Καστρί, Λεβίδι, Ροζενά, Ρούτσι, Στεμνίτσα, Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός] | η χτενισιά [Καρυά, Λαγκάδια, Στεμνίτσα] || Ιόνιο: το χτένισμα [Ληξούρι] | η χτενισά [Κατούνα] | η χτενισία [Ζάκυνθος] | η χτενισιά [Νησάκι] || Ρούμελη: του χτένσμα [Γραμματικού] | του χτέντζμα [Γέρμας] | του χτέντσμα [Έλατος] | η χτινιά [Χρυσή] || Κρήτη: η χτενισά [Τύλισος].

χωρίστρα / μαλλιών || Πελοπόννησος: η χωρίστρα [Αγρίδι, Αλποχώρι, Αμπελιώνα, Βρέσθενα, Ελάτη, Ελληνίτσα, Λεβίδι, Μαγούλα, Μυγδαλιά, Προάστιο, Ροεινό, Ρούτσι, Σκεπαστό, Στεμνίτσα, Τσέρια] | η χωριάστρα [Προάστιο] | η τσούρα [Λαγκάδια] | ο τσούρος [Στεμνίτσα] | ο σίτα [Πέρα Μέλανα, Πραστός, Τυρός] || Ιόνιο: η χωρίστρα [Δρυμώνας, Ζάκυνθος, Κατούνα, Κοιλιωμένος, Ληξούρι, Μαχαιράδο] | η μπουλάκα [Γάιος] | η καπέτα [Ζάκυνθος] | η φιλέτα [Γάιος, Κέρκυρα] || Ρούμελη: η χωρίστρα [Μέγαρα] | η χουρίστρα [Άγιος, Γουριά, Γραμματικού, Δραμεσιοί, Μακρινή, Μελισσουργοί, Σταγιάδες, Χουλιαράδες] | η χουρσιάδα [Τιθορέα] || Κρήτη: η χωρίστρα [Ανώγεια, Βραχάσι, Παλαιοχώρα, Σέλλες] || Κύπρος: η χωρίστρα [Μουτουλλάς] | η χωρισιά [Καραβάς*].